ژیاننامەى ئیمامی موسلیم [٢٠٤-٢٥٩ك ]
ناوی ئەبول حوسەین موسلیمی کوڕی ئەلحەججاجی کوڕی موسلیمی کوڕی کەرشان ئەلقوشەیری ئەننەیسابوری....
لە هۆزی بەنی قوشەیرە، کە عەرەبن، بەڵام خۆی لە نەیسابور نیشتەخێ بووە،
کە ئێستا بە نیشابور دەناسرێت لە ئۆزبەکستان... ئەمە نەیشابوری ئێران نیە کە نزیکی مەشهەدە... کەوا بوو ئیمام موسلیم ئەسڵی عەرەبە.
لە دایك بوون و گەشەی
___________________
کۆڕای نوسەرانی سیرەو مێژونوسان لەسەر ئەوەن، کە ئیمامی موسلیم لەدوای ساڵی (۲٠٠)ی کۆچی لە دایك بووە
بەڵام لەساڵەکەیدا ڕایان جیاوازە،
هەندێک وەکو لە کتێبەکانی (تهذیب التهذیب۱۲۷/۱٠) و (تذکرة الحفاظ٥۸۸/۲)دا هاتووە دەڵێن ساڵی (۲٠٤)ی کۆچیە(۸۱۹)زاینی) لە دایك بووە
بەڵام هەندێکی تریان وەکو ئیبنو خەلەکان لە کتێبی (وفیات الاعیان۱۹٥/٥)ە کەیدا دەڵێ ساڵی (۲٠٦ك/۸۲۱ز) لە دایك بووە... ڕاسترینیان واللە اعلم ئەوەی ئیبنو خەلەکانە، چونکە ئیبنو سەلاحی گەورەش کە لە کتێبی (علماء الامصار)ی ئیمامی حاکم ئەبو عەبداللە کوری ئەلبەیعی حافزی نیسابورەوە نقڵ دەکات، کە باسی ئیمامی موسلیم دەکات دەڵێ : حاکم نزیکی زەمانی ئیمامی موسلیم بووەو (حاکم لە ساڵی ۳۲۱_٤٥٠ك) دا ژیاوە...ئیمامی حافزی زەهەبی دەڵێ : بۆ یەکەمین جار کە موسلیم گوێی لە حەدیس گرت، ساڵی (۲۱۸ك)بوو [تذکرة الحفاظ]٥۸۸/۲]... کەوابوو ئیمامی موسلیم لە تەمەنی دوانزە ساڵیدا کەوتۆتە لەبەرکردنی حەدیس...
ئاشکراشە کە پێشتر قورئانی لەبەر کردووە، چونکە عادەتی هەموو میللەتی ئیسلام لە هەموو شوێنێك وابوو، کە یەکەمین دەست پێکردنی قوتابی دەبوو قورئانی پیرۆز لەبەر بکات!
ئیمامی موسلیم لە چەرخی سێیەمی کۆچیدا ژیا، کە یەکێکە لە چاکترین چەرخی زێڕینی ئیسلامەتی،
سەردەمێکە کە پێغەمبەری نازدار وەکو عیمرانی کوڕی حەسین دەگێڕێتەوە دەربارەی فەرمویەتی:
(خیر الناس قرنی، ثم الذین یلونهم، ثم الذین یلونهم) بوخاری ۱۹٠/٥"
واتە: باشترین کەس ئەوانەی سەردەمی منن، پاشان ئەوانەی دوای ئەوان دێن، ئینجا ئەوانەی تر کەلە دوای ئەوان دێت.
ئەو چەرخە سەردەمی گەشانەوەی زانستی شەرعی بوو، زانیاری ئیسلامیەکانیانی تێدا تۆمار دەکرا،، ڕێسایان بۆ دادەڕێژرا، سەدان کەڵەپیاوی ئەم ئیسلامەی تێدا هاتە بەرهەم و زانای گەورەو بەناوبانگ بوونە ئەستێرەی ڕێنیشاندانی ئوممەت...
چونکە سیستەمی خیلافەت باڵی دادو ڕەحمەت و ئەمانی بەسەر هەموو وڵاتانی موسڵماناندا کێشا بوو!!!،
دەسەڵاتی ئیسلام دامەزراو دادگاکان سەربەخۆو، بەیاساو ڕێسای ڕۆشنی مەزهەبەکان حوکم دەکران،
بەرەکانی سنور پڕ لە تێکۆشەرو کۆمەڵگە مەدەنیەکەش لە مزگەوت و بازاڕدا زانایانی ئوممەت ئاڕاستەیان دەکردن!!
ئەو چەرخە سەردەمی یەحیای کوڕی موعین و علی کوڕی مەدینی و ئیسحاقی کوڕی راهۆیەو ئیمام ئەحمەدی کوڕی حەنبەل و بوخاری و ئیبنو ماجەو ترمذی و ئەبو داودو زانایانی تری حەدیس بوو...
ئەو چەرخە سەردەمی ئیبنو سەعدو بلازەری و تەبەری ، پێشەوایانی مێژوو نوس بوو... سەردەمی ئیمام ئەبو حەنیفەی دینەوەری و ئیبنو قوتەیبەو جاحیزو ئیبنو دورەیدو، موبەریدو سەعلەب و ئیبنو السککیت و مازنی بوو،
کە هەریەکیان سەربە مەدرەسەیەکی زمان و ئەدەب و ڕێزمان و وێژە بوو...
ئەو چەرخە سەردەمی بوژانەوەی هەموو زانیاریەکانی دین و دنیا بو، چونکە سەردەمی خەلیفە بەهێزەکانی عەبباسیەکان بو...
ئیمامی موسلیم لە تەمەنی خۆیدا حوکمی نۆ خەلیفەی لەوانە تێپەڕاند: (مەئمون و موعتەسەم و واسیق و متەوەککیل و موستەعین و موعتەز و موهتەدی و موعتەمەد) کە لە ساڵی ۱٦۸_۲۷۹ك) (۸۱۳_۸۹۲ز) حوکمیان کرد
زانایان و ئیمامی موسلم
-------------------
ئیمامی نەوەوی (رحمەاللە) لە پێشەکی ڕاڤەی حەدیسەکانی ئیمام موسلیمدا (صحیح مسل بشرح النووی/المقدمة/۱۱/۱)، کە هەر بە شەرحی نەوەوی بەناوبانگە، دەربارەی دەڵێت: زانایان لەسەر ئەوە کۆکن کە ئیمام موسلیم خاوەن پلەوپایەیە، پێشەوایە، وردەکارێکی فەرمودەوانیی وریایە، خاوەن تەقواو شارەزایە، بەتایبەتی لە زانستی حەدیسدا، کە کتێبە سەحیحەکەی بەڵگەی بلیمەتی و زیرەکی و فراوانی بیرێتی، چونکە ئەو تەرتیبەی ئەو بۆ فەرمودەی کردووە کەس پێش ئەو نەیکردووە، ئەو شێوە تۆمارکردنەی ئەو كردوویەتیە ڕێسای تۆمارکردنی فەرمودە، نەزیادەڕەوی تیایە وە نە نوقسانە... موسلیم ئیمامێکە لەسەردەمی خۆیدا کەم هەبوون بێنە ڕیزی، لەدوای خۆشی باوەڕناکەم کەسی دی بگاتە ئاستی...
هەموو زانایانی سەردەمی خۆی ناویان لێنابو حافز....
چونکە لە مێژووی پڕ سەروەری ئیسلامدا یەکێکە لەو چوار زانایانەی کە بڕی شەش سەد هەزار حەدیسیان لەبەر بووە! کە ئەبوزەرعەو ئەحمەدو بوخاری و موسلیمن (تهذیب التهذیب ۱۲۸/۱٠ و تاریخ دمشق ۲۲٦/۱٦) ...
گەشتی فەقێیەتی
~~~~~~~~~~~
ئیمام موسلیم تائەوکاتەی زانیاری زانایانی وڵاتەکەی خۆی وەرگرت، سەرپێی خۆی کەوت و گەیشتە ئاست پیاوی بەتواناو توانای دارایشی ئەوەندەی تر بووە هاندەری،
ئیتر گەشتی بۆ خوێندن و زانست وەرگرتن بۆ زۆر وڵات دەست پێکرد، لەوانە : عێراق و حیجازو شام و میسر، لەخزمەت زانای ئەو وڵاتانەدا مایەوە تا زانیارییەکانی شەرع و زمانی وەرگرت و وە پێش زۆر لە مامۆستاکانی خۆیشی کەوتەوە!
چووە خۆراسان و شاربەشاری گەڕا
چووە عێراق(بەغدادو کوفەو بەصرە) بۆ خزمەتی ئیمام ئەحمەدی کوری حەنبەل و عوەبەیدواللەی قەواریری وخەڵەفی کوری هیشامی بزازو شورەیحی کوری یونس...
چووە شام بۆ خزمەتی محمد خالیدی کوری سەکسەکی و وەلیدی کور موسلیم.
چووە حیجاز(مەککەو مەدینە) بۆ خزمەتی ئیسماعیلی کوری ئەبو ئوەیس و ئەبو موسعەبی زوهری و محمد یحیای کوری ئەبو عمر...
چووە مصر بۆ خزمەتی محمدی کوری رومح وعیسای کوری حەممادو حەرمەلەی کوری یەحیا...
شوێنی واهەبووە دووجار بۆی چووەتەوە...
•••••••••••••••••••••••••••••••••••
مەرجەکانی ئیمامی موسلیم بۆ حدیث بە صحیح دانان
---------------------------------
ئیمام بوخاری و ئیمام موسلیم(رحمهم اللە) مەرجی تایبەتی خۆیان بۆ سەحیح دانانی حدیث نەنوسیوە، بەڵام فەرموودەوانان سەيریان کردووە، هەریەکەیان بەپێی ڕێساو مەرجێکی تایبەت کە نەیاننوسیوەتەوە حدیثیان بە صحیح تۆمار کردووە،
فەرموودەوانان سەیریان کردووە لای هەردووکیان ئەو فەرموودە قبوڵ بووە کە ئەم سیفەتانەی لەسەرەتاوە تاکۆتایی بێ هیچ لارو لەوێریەك تیابووبێت:
(سەنەدی پەیوەست، وەرگرتن لەدادپەروەر، وردەکاری لە گێڕانەوەیدا).. بڕوانە صحح مسلم ۱٥/۲ کتاب الصلاة، باب التشهد فی الصلاة، تذکرة الحفاظ/ الحافظ الذهبی ٥۹۸/۲)....ڤ
ئیمامی موسلیم بەمەرجی صحیح بوونی حدیثی دانابوو ،
کە دەبێت ئەو کەسەی حدیثێك لە کەسێکی ترەوە دەگێڕێتەوە ،لە یەك سەردەمدا ژیابن،
بەڵام ئیمامی بوخاری دەیگوت : مەرجیشە کە یەکتریشیان بینیبێت با یەك جاریش بوبێت...
ئەمەش مەرجی ئیمامی موسلیمی لاواز نەکردووە، چونکە هەموو شارەزایانی فەرموودە دەزانن، کە ئیمامی موسلیم دەیگوت: متمانەپێکراو (ثقة) {زاراوەیەکی فەرمووەوانیەو پلەیەکی پێشکەوتوە} لە کەسێکەوە ناگێڕێتەوە کە نەیناسێت و لەخۆیەوە وەرنەگرتبێت، وە لە کەسێکیشەوە وەرناگرێت کە وەسفی شیاوێتی و متمانەیی دەربارەی نەبیستبێت....
صەحیحی موسلیم
~~~~~~~~~~~~
(۷۲۷٥) فەرموودەی تێدایە لەکۆی سێ سەد هەزار فەرموودە هەڵیبژاردوون...
ئیمامی نەوەوی لە هەمووکەس زیاتر بایەخی بە صەحیحی موسلیم و ڕاڤەکردنی داوەو شەرحی کردووە، بەلایەوە گرنگ بووە موسڵمانان لێی حاڵی ببن و کاری پێ بکەن، وە کردوێتی بە (٥٤) کتاب و هەر کتابێکیش چەندین (بابە)... چاپی نوێی ۱۲بەرگە...
کتێبەکەی ئیمام موسلیم هەموو صەحیحەکانی تێدانیە.
--------------------------------------
کتێبەکەی بەدڵنیاییەوە هەموو فەرمووە صەحیحەکانی ئەوی لەخۆ نەگرتووە، چونکە خۆی دەڵێت: هەموو حەدیثە صەحیحەکانم لێرەدا(واتە لە کتێبەکەی خۆیدا) تۆمار نەکردووە، بەڵکو تەنها ئەو فەرموودانەی کەلەسەری ڕێکەوتون کە صەحیحن....(بڕوانە صحیح مسلم/النووی ۲٥/۱ - ۲٦). ه
ئیمام موسلیم ئەم فەرموودە تۆمارکراوانەی خۆی لە کۆی سێ سەدهەزار فەرمودە هەڵبژاردووەو نوسیونی !!
وەکو خۆی گوتویەتی:
(ئەم کتێبەم لەبڕی سێ سەدهەزار فەرموودە هەبژاردووە، کە هەموویم بۆ خۆم بیستووە..)
ئەمەش وای کردووە هەندێك کەس بەهەڵە تێبگەن،
کە ئەوەی ئیمام موسلیم تۆماری نەکردوون صەحیح نەبوون بۆیە لێیان گەڕاوە، بەڵام وانیە ،
جا وادیارە ئەم گومانە هەر لەسەردەمی خۆشیدا وا بستراوە بۆیە خۆی لە سەحیحەکەیدا دەڵێت:
[من ئەم کتێبەم کە ناساند، وتم حەدیثەکانی صەحیحن، نەموت ئەوەی لێرەدا نەمنوسیون زەعیفن، نا من مەبەستم ئەوە بوو کە هەرکەس حەدیث لەمنەوە وەردەگرێت، با لەوە دڵنیا بێت کە فەرموودەی ڕاستی لەمنەوە وەرگرتووە..
ئیمامانی فەرموودەوانی وەکو ، الحاکم و ئیبنو سەلاح و نەوەوی و صیوطی و هەموو ئەو بەڕێزانەش جەختیان لەمە کردۆتەوە...
ئینجا ئەوان وتوویانە کە ئیمام موسلیم ئەو هەموو حەدیسەی تری تۆمار نەکردووە لەبەر ئەوە بووە کە:
۱ـ مەبەستی ئەوە بووە کتێبەکەی گەورەتر نەبێت
۲ـ یان خۆی وای داناوەئەو حدیثانەی گێڕاونیەتەوە بەسن و جێی ئەوانەش دەگرنەوە کە تۆماری نەکردوون.
٣- یان لەبیری چووە.
٤- یان خۆی لەبەر هۆیەك کە پێی وابوبێت زەعیفە تۆماری نەکردبن.
بۆیه ئیمامی نەوەوی لە ڕاڤەی کتێبی صەحیحی موسلیمدا دەڵێت : موسلیم بە دڵنیاییەوە هەموو فەرموودەکانی پێغەمبەری نەگێڕاوەتەوە، نەك نیوەشی نەگێڕاوەتەو بەڵکو هەرئەوەندەیە، کە دەوترێت: هەندێکی گێڕاوەتەوە....(شرح مسلم/ للنووی۲٤/۱).
بەرهەمەکانی ئیمامی موسلیم
----------------------
(أ) کتێبە چاپکراوەکانی
١/ سەحیحی موسلیم.
٢/ المنفردات والوحدات: دەربارەی گێڕانەوەی حەدیسن، بەوکەسانەوە تایبەتە کە تەنها یەك ڕاوی لێوەی گێڕاونەتەوە، چ صەحابە بووە چ تابعینی دوای ئەوان.
(ب) دەستنوسەکانی
~~~~~~~~~~~~~
١/ کتاب الکنی والاسماء: ناوی ئەو زانایانەی تێدایە کە بە کونیەکانیان (ئەبو..یان ئیبنو..یان بنتو..) بەناوبانگ بوون، نەك بەناوی ئەسڵی خۆیان، یان کونیەی ئەو کەسانەی کەبەناوە ئەسڵیەکان زیاتر بەناوبانگ بوون.
٢/ کتاب التمیز: باس لەو ڕێگایانە دەکات کە یارمەتی دەری خوێنەرە ، کە فێری هەڵاوێردنی فەرموودەی سەحیح و زەعیف دەبێت.. هەندێك لە نوسەران نوسیویانەتەوەو ناویان لێناوە (رسالة فی المصطلح) .
٣/ رجال عروة بن الزبیر: باس لەو پیاوانە دەکات کە حەدیسەکانی عوروەی کوڕی زوبەیری کوری عەوامیان گێڕاوەتەوەو، دەیانناسێنێت.
٤/ کتاب الطبقات: باس لەو یاوەرانە دەکات کە لەخزمەت پێغەمبەردا بوون و کێ لێوەی ڕیوایەت كردوون.
ئەو کتێبانەی کە فەوتاون
~~~~~~~~~~~~~~~
١- الافراد. ٢- افراد الشامیین . ٣- الأقران. ٤- الانتفاع بأهب السباع. ٥- اواد الصحابة فمن بعدهم من المحدثین. ٦- اوهام المحدثین. ٧- الجامع الکبیر. ٨- حدیث عمرو بن شعیب(عن ابیە عن جدە). ٩- سؤالات أحمد بن حنبل. ١٠- العلل. ١١- کتاب التأریخ. ١٢- المخضرمون. ١٣- المسند الکبیر علی أسماء الرجال. ١٤- مشایخ الثوری. ١٥- مشایخ شعبة. ١٦- مشایخ ملك بن أنس. ١٧- من لیس لە راو..
م.هاوكار باريكه يي
No comments: