وەڵامێک بە بەڵگەوە...بۆ ئەو کەسانەى فەرمودەى ئاحاد ڕەت دەکەنەوە...

هەندێك كەس شوبهەی ئەوەیان بڵاو كردۆتەوە كە گوایە فەرمودەی ئاحاد لە بواری عەقیدەدا كاری پێ ناكرێت و ناكرێتە حوججە بە پاساوی ئەوەی (ظني الدلالة)یەو پێویستە بەڵگەی قطعى الدلالة بێت لە ئایەت یان فەرمودەیەكی متەواتیر.

لەو كەسانەی برەو بەم فیكرە دەدەن موعتەزیلەو عەقڵانییەكان و هەندێك كەسی دواتر لە وێنەی محمد عبدە و محمود شلتوت و احمد شلبی و عبدالكریم عثمان, ئەم قسەیەش بەتاڵ و رەدد دراوەیە, چونكە ئەگەر فەرمودەی صەحیح بە ریوایەتی سیقات و بە ڕێگای صەحیح گەیشت پێمان پێویستە ئیمانمان پێی هەبێت و بە ڕاستی بزانین جا متەواتیر بێت یان ئاحاد و زانستی یەقینی دەدات نەك گوماناوی, ئەمەش مەزهەبی زانایانی سەلەفی صاڵحانە (ڕەزاو ڕەحمەتی خوایان لێ بێت), چونكە زانایان فەرمویانە قورئان و فەرمودەی صەحیح, ئیتر جیایان نەكردۆتەوە و نەیانوتووە فەرمودەی متەواترو بەس, وە ئەم بۆچوونە نامۆیەی كە پێی وایە فەرمودەی ئاحاد كاری پێ ناكرێت و حوججە نییە بە تایبەت لە بواری عەقیدەدا بە هیچ شێوەیك لە سەردەمی سەلەفدا نەبووە.

جا بۆ ئەوەی لای خوێنەر نامۆ نەبێت پێویستە سەرەتا بزانین فەرمودەی متەواتیر و ئاحاد چییە؟

فەرمودەی متەواتیر و ئاحاد و جیاوازییان:

شێخ عثیمین(ڕەحمەتى خواى لێ بێت) دەربارەی فەرمودەی متەواتیری فەرمویەتی: (ما رواه جماعة يستحيل في العادة أن يتواطئوا على الكذب، وأسندوه إلى شيء محسوس, وينقسم المتواتر إلى قسمين:متواتر لفظاً ومعنىً، ومتواتر معنىً فقط.). علم مصطلح الحديث (ص: 3)

واتە: ئەو فەرمودەیەیە كە كۆمەڵێك كەس گێڕاویانەتەوە كە عادەتەن مەحاڵە لەسەر درۆ كردن كۆببنەوە, وە بە سەنەد دەیدەنە پاڵ شتێكی بەرجەستە, ئەویش دەبێت بە دوو جۆرەوە: متەواتیری لەفزو مانا, وە متەواتیری ماناو بەس.

وە فەرمودەی ئاحادیش: ئەو فەرمودەیەیە كە مەرجەكانی فەرمودەی متەواتیری تێدا نەهاتۆتە دی بەوەی یەك كەس یان دوان یان سیان گێڕاویانەتەوە..

فەرمودەی ئاحادیش بە پێی پلەكانی دابەش دەبێت بەسەر پێنج جۆرو بەشدا: (صحيح لذاته، ولغيره، وحسن لذاته، ولغيره، وضعيف).

جا ئەو جۆرەیان كە پێی دەوترێت صەحیح زانایان ئاوا پێناسەیان كردووە:

(ما رواه عدل تام الضبط بسند متصل وسلم من الشذوذ والعلة القادحة). علم مصطلح الحديث (ص: 4)

ئیبن كەثیر(ڕەحمەتى خواى لێ بێت) فەرمویەتی: ( أما الحديث الصحيح فهو الحديث المسند الذي يتصل إسناده بنقل العدل الضابط عن العدل الضابط إلى منتهاه، ولا يكون شاذاً ولا معللاً). الباعث الحثيث في اختصار علوم الحديث ص1.

واتە: فەرمودەی صەحیح ئەو فەرمودەیەیە كە بە سەنەدێكی صەحیح و گەیشتوو بەیەك هاتبێت, سەرجەم كەسانی سەنەدەكەی عەدل بێت بەوەی لە دین و پیاوەتیدا ڕاوەستاو بن و ضەبط بێت بەوەی توانای لەبەر كردنیان تەواو بێت تا دەگەنە كۆتایی سەنەدەكەو فەرمودەكەش مەتنەكەی شاز نەبێت و عیللەتێكی تێدا نەبێت كە لەكەداركەربێت.

كەواتە كە دەوترێت فەرمودەكە صەحیحە واتە: پێنج مەرجی تێدا هاتۆتە دی: سەنەدەكەی گەیشتوو بەیەكەو پچڕاو نییە, كەسانی سەنەدەكەی هەموو عەدلن, وە ضەبطن لە لەبر كردندا, وە شاز نییەو, لەكەدار نییە.

بەڵام ئەو كەسانەی ڕەدی فەرمودەی ئاحاد دەكەنەوە گوێ نادەنە مەرج و تەنها ژمارەی كەسەكانی سەنەدەكە دەكەنە پێوەر, بەڵام ئەم بۆچونە هەڵەیەو زانایان زۆر بە ووردی ڕەدیان داوەتەوە:

ئیبن حەجەر(ڕەحمەتى خواى لێ بێت) فەرمویەتی: (وَقَدْ شَاعَ فَاشِيًّا عَمَل الصَّحَابَة وَالتَّابِعِينَ بِخَبَرِ الْوَاحِد مِنْ غَيْر نَكِير فَاقْتَضَى الِاتِّفَاق مِنْهُمْ عَلَى الْقَبُول) فتح الباری 20/292

واتە: زۆر بە بڵاوی لە كاری هاوەڵان و تابیعین بووە كە كاریان كردووە بە هەواڵی یەك كەس بە بێ ئەوەی كەسێك هەبێت ئینكاری ئەم كارە بكات, ئەمەش بە مانای یەكدەنگی ئەوان دێت لەسەر وەرگرتنی هەواڵی یەك كەس.

ابن ابی العز فەرمویەتی: ((وَخَبَرُ الْوَاحِدِ إِذَا تَلَقَّتْه الْأُمَّة بِالْقَبُولِ ، عَمَلًا به وَتَصْدِيقًا له - يُفِيدُ الْعِلْمَ الْيَقِينِي عِنْدَ جَمَاهِيرِ الْأُمَّة ، وَهُوَ أَحَدُ قِسْمَي الْمُتَوَاتِرِ. وَلَمْ يَكُنْ بَيْنَ سَلَفِ الْأُمَّة في ذَلِكَ نِزَاعٌ) شرح القيدة الطحاوية ص339.

واتە: هەواڵێك كە یەك كەس بیدات ئەگەر ئوممەت وەری گرتبێت و كاری پێ كردبێت و بە ڕاستی دانابێت ئەوە بە لای جمهوری ئوممەتەوە عیلمی یەقینی دەدات, ئەمەش یەكێكە لە دوو جۆرەكەی متواتر, وە لە نێوان سەلەفی ئوممەتدا لەسەر ئەمە ڕاجیایەك نەبووە.

ئیمامی شافیعی(ڕەحمەتى خواى لێ بێت) فەرمویەتی: (إذَا رَوَيْتُ حَدِيثًا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم وَلَمْ أَذْهَبْ إلَيْهِ فَاعْلَمُوا أَنَّ عَقْلِي قَدْ ذَهَبَ)اعلام الموقعين2/325

واتە: هەر كات لە پێغەمبەری خواوە(صلى الله عليه وسلم) فەرمودەیەكی صەحیح ڕیوایەت كراو وەرم نەگرت ئەوە بە شایەت بن عەقڵم لە دەستداوە.

ئەوەتا ئیمام جیاوازی نەخستۆتە نێوان ئەوەی فەرمودەكە یەك كەس بیدات یان متواتر بێت, یان ئەو فەرمودەیە لە بواری عەقیدەدا بێت یان كردەوەیەكی فیقهی بێت, بەڵكو مەرج بریتییە لە صەحیحی فەرمودەكە.

ئیبن تەیمیە(ڕەحمەتى خواى لێ بێت) فەرمویەتی: (وَهَذِهِ السُّنَّةُ إذَا ثَبَتَتْ فَإِنَّ الْمُسْلِمِينَ كُلَّهُمْ مُتَّفِقُونَ عَلَى وُجُوبِ اتِّبَاعِهَا) مجموع الفتاوى19/85.

واتە: ئەگەر سوننەتێك بە چەسپاوی گەیشت پێمان ئەوە موسڵمان تێكڕا هاودەنگن لەسەر واجبێتی شوێنكەوتنی.

ئیبن قەیم(ڕەحمەتى خواى لێ بێت) لە ڕەدیدا بۆ ئەو كەسانەی فەرمودەی ئاحاد ڕەت دەكەنەوە فەرمویەتی:

(ومن هذا إخبار الصحابة بعضهم بعضا, فإنهم كانوا يجزمون بما يحدث به أحدهم عن رسول الله(صلى الله عليه وسلم) وة لم يقل أحد منهم لم حدثه عن رسول الله(صلى الله عليه وسلم) خبرك خبر واحد لا يفيد العلم حتى يتواتر...) مختصر صواعق المرسلة2/361-362.

واتە: وە لەوانە هەواڵ دانی هاوەڵان بە یەكتر, ئەوان زۆر بە جەزمەوە ئەو فەرمودانەی پێغەمبەری خوایان(صلى الله عليه وسلم) وەردەگرت كە بۆ یەكتریان باس دەكرد, وە هیچ كامێكیان بەو كەسەی نەوتووە كە فەرمودەكەی بۆ باس كردووەە لە پێغەمبەری خواوە(صلى الله عليه وسلم) تۆ هەواڵەكەت هی یەك كەسەو عیلم نابەخشێت هەتا نەبێت بە متواتر...

پاشان دەفەرموێت: :(فهذا الذي اعتمده نفاة العلم عن أخبار رسول الله(صلى الله عليه وسلم) خرقوا به إجماع الصحابة المعلوم بالضرورة, وإجماع التابعين وإجماع أئمة الأسلام ووافقوا به المعتزلة والجهمية والرافضة والخوارج الذين انتهكوا هذه الحرمة, وتبعهم بعض الأصوليين والفقهاء, وإلا فلا يعرف لهم سلف من الأئمة بذلك, بل صرح الأئمة بخلاف قولهم, ممن نص على أن خبر الواحد يفيد العلم: مالك والشافعي وأصحاب أبي حنيفة وداود بن علي وأصحابه كأبي محمد بن حزم). مختصر صواعق المرسلة2/361-362.

واتە: بەڵام ئەو شتەی نەفی كارانی عیلم لە هەواڵ و فەرمودەكانی پێغەمبەری خوا(صلى الله عليه وسلم) پشتیان پێ بەستووە ئیجماعی هاوەڵان و ئیجماعی تابعین و ئیجماعی پێشەوایانی ئیسلامیان شكاندووە, وە موافەقەی بۆچونی موعتەزیلەو جەهمیەو رافیزەو خەواریجیان كردووە, لەوانەی ئەم سنوورەیان بەزاندووە, وە هەندێك لە ئوصولی و فوقەهاكانیش شوێنیان كەوتون لەمەدا. ئەگەرنا ئەوان بەهیچ جۆرێك لە ناو پێشەوایاندا پێشەنگیان نییە لەم بۆچونەدا, بەڵكو پێشەوایان پێچەوانەی ئەمەیان فەرمووە, لەوانەی فەرمویەتی فەرمودەی یەك كەس عیلم دەدات: ئیمامی مالیك و شافیعی و هاوەڵانی ئەبو حەنیفەو داود بن علی و هاوەڵەكانی لە وێنەی ئەبی محمد بن حزم.

شێخی ئیسلام ئیبن تەیمییە(ڕەحمەتى خواى لێ بێت) فەرمویەتی: ( وَخَبَرُ الْوَاحِدِ الْمُتَلَقَّى بِالْقَبُولِ يُوجِبُ الْعِلْمَ عِنْدَ جُمْهُورِ الْعُلَمَاءِ مِنْ أَصْحَابِ أَبِي حَنِيفَةَ وَمَالِكٍ وَالشَّافِعِيِّ وَأَحْمَد وَهُوَ قَوْلُ أَكْثَرِ أَصْحَابِ الْأَشْعَرِيِّ كالإسفراييني وَابْنِ فورك ..) مجموع الفتاوى18/41.

 واتە: هەواڵی یەك كەس كە بە قبوڵ كراوی و صەحیحی وەرگیرابێت عیلم دەگەیەنێت بە لای جمهوری زانایانەوە لە هاوەڵانی ئەبی حەنیفەو مالیك و شافیعی و ئەحمەدو ئەمەش زۆربەی هاوەڵانی ئەشعەرییە لە وێنەی ئیسفرایینی و ابن فورك...

 وە دەفەرموێت: (وَأَخْبَارُ الْآحَادِ مَقْبُولَةٌ إذَا نَقَلَهَا الْعُدُولُ وَهِيَ تُوجِبُ الْعَمَلَ...) مجموع الفتاوى6/175.

 واتە: وە هەواڵی فەرمودەی ئاحاد وەرگیراوە بەو مەرجەی كەسانی عادل نەقڵیان كردبێت و پێویست دەكات كاری پێ بكرێت..

هەڵوەشاندنەوەی گومانێك:

ئەوانەی ئینكاری بەڵگەی فەرمودەی ئاحاد دەكەن شوبهەی ئەوە دێننەوە كە فەرمودەی ئاحاد گومان(الظن) دەگەیەنێت, مەبەستیشیان بە گومان گومانی راجیحە بەوەی ئەگونجێت یەك كەس هەڵە بكات یان بێ ئاگایی ڕوی تێ بكات, یان بیری بچێتەوە, هەندێكیان ئەلێن لە ئەحكامدا واجبە كاری پێ بكرێت بەڵام لە مەسەلەكانی عەقیدەدا نا..!!

بەڵگەشیان بۆ ئەمە ئەو ئایەتانەیە دەهێننەوە كە نەهی شوێن كەوتنی گومان دەكات وەك ئەوەی خوای گەورە دەفەرموێت: (وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً). النجم/28

وەڵامیش بۆ ئەم شوبهەیە بریتییە لەوەی ئەو ئایەتە ناكرێتە بەڵگە بۆ ئەوە, چونكە مانای (الظن) لە ئایەتەكەدا مەبەست بەو گومانە بڵاوە نییە كە ئەوان مەبەستیانە, بەڵكو بریتییە لە دودڵی و درۆو خەمڵاندن.

چونكە لە مانای الظن دا هاتووە: (الشك يعرض لك في شيء فتحققه وتحكم به) النهاية في غريب الحديث والأثر3/162-163

واتە: (الظن)ئەو دودڵییەیە كە لە بەرامبەر شتێك ڕووت تێ دەكات تۆش تەحقیقی لێ دەكەیت و حوكمی پێ دەكەیت.

ابن كثیر(ڕەحمەتى خواى لێ بێت) لە تەفسیری ئەو ئایەتەشدا دەفەرموێ: ({وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ } أي ليس لهم علم صحيح يُصَدّق ما قالوه، بل هو كذب وزور وافتراء وكفر شنيع .{إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً} أي لا يجدي شيئاً ولا يقوم أبداً مقام الحق، وقد ثبت في الصحيح أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال: "إياكم والظن فإن الظن أكذب الحديث".)تفسير ابن كثير4/307.

واتە: (ومالهم به من علم) واتە هیچ زانستێكی راست و صەحیحیان پێ نییە ئەو ووتەیەیان بە راست دابنێ بەڵكو ئەوەدرۆ و بوختان و قسەیەكی هەڵبەستراوو كوفرێكی قورسە,  (إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً) واتە: ئەو گومانەش هیچ سودی نییە و هەرگیز جێگای هەق ناگرێتەوە. پێغەمبەری خواش(صلى الله عليه وسلم) فەرمویەتی: ووریای گومان بن چونكە گومان درۆترین وورتەی دڵە.

كەواتە ئەو گومانەی خوای گەورە زەمی كردووەو لەكاتی باس كردنی موشریكەكاندا فەرمویەتی بریتییە لە دودڵی و درۆ چونكە لە ئایەتێكی تردا دەفەرموێت: (وَإِن تُطِعۡ أَكۡثَرَ مَن فِي ٱلۡأَرۡضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِۚ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّ وَإِنۡ هُمۡ إِلَّا يَخۡرُصُونَ) (الأنعام:١١٦)

واتە: خۆ ئه‌گه‌ر فه‌رمانبه‌ردارو ملکه‌چی زۆربه‌ی خه‌ڵکی سه‌رزه‌وی بیت ئه‌وه‌ له‌ ڕێبازی خوا وێڵت ده‌که‌ن، چونکه‌ شوێنی هیچ شتێک ناکه‌ون جگه‌ له‌ گومان و ته‌نها گۆتره‌کاری ده‌که‌ن.

خوای گەورە وەسفیان دەكات بە گومان و گۆترەو لەخۆوە قسە كردن, كە بریتییە لە تەنها گریمانەو خەمڵاندن, جا ئەگەر ئەمە بەڵگە بێت بۆ كارنەكردن بە فەرمودەی ئاحاد لە عەقیدەدا بە دڵنیاییەوە بەڵگەشە بۆ كارنەكردن بە فەرمودەی ئاحاد لە ئەحكامدا, چونكە ناكرێت ئەحكامەكانیش لەسەر دودڵی و خەمڵاندن بینا بكرێت...!

ئەوەش كە دەڵێن راوی فەرمودەی ئاحاد چونكە یەك كەسە ئەگونجێت بێ ئاگایی و بیرچونەوەی توش ببێت, بەتاڵە.. چونكە وەك پێشتر لە مەرجەكانی فەرمودەی صەحیحدا باسكرا بە مەرج گیراوە كە هەموو راوییەك كە(ثقة) و (ضابط) بن,  جا لەگەڵ مەرجی (صحة)ی فەرمودەدا مەجال نامێنێتەوە بۆ ئەوەی بوترێت راوی هەڵەی كردووە, چونكە عادەتەن زانراوە ئەو راوییەی ثیقەو ضابطە بێ ئاگا نییە و درۆش ناكات, ئەو كات بوار نەماوە بۆ كەسێك بێت و بە عەقڵی خۆی بیەوێت فەرمودەكەی ڕەت بداتەوەو پێچەوانەی عادەت بێتەوە.

دوای ئەوەی ڕەدی ئەوە درایەوە كە كە دەكرێتە پاساو بۆ كاركردن بە فەرمودەی ئاحاد دەچینە خزمەت چەند بەڵگەیەك لەسەر واجبێتی وەرگرتنی هەواڵی یەك كەس. بەڵگەش لەسەر ئەمە زۆرە لە قورئان و فەرمودەدا لەوانە:

1-خوای گەورە دەفەرموێت: (وَمَا كَانَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَآفَّةٗۚ فَلَوۡلَا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرۡقَةٖ مِّنۡهُمۡ طَآئِفَةٞ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي ٱلدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوۡمَهُمۡ إِذَا رَجَعُوٓاْ إِلَيۡهِمۡ لَعَلَّهُمۡ يَحۡذَرُونَ) (التوبة :١٢٢)

واتە: جا ڕه‌وا نیه‌ هه‌رچی ئیمانداران هه‌یه‌ به‌جارێک بچن بۆ غه‌زا (یان بۆ هه‌رکارێکی پێویست)، ده‌ی بۆچی له‌ هه‌ر هۆزو ده‌سته‌یه‌ک، که‌سانێک نه‌چوون بۆ خوێندن تا شاره‌زابن له‌ ئایین تێبگه‌ن و فێر ببن و قه‌ومه‌که‌شیان تێبگه‌یه‌نن و فێریان بکه‌ن کاتێک که‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ لایان، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وان هوشیار ببنه‌وه‌ خۆیان بپارێزن له‌ گوناهو خوا له‌ خۆ نه‌ڕه‌نجێنن.

ئایەتەكە هانی ئیمانداران دەدا لەسەر شارەزا بوون لە دین, شارەزا بوون لە دینیش عەقیدەو غەیری عەقیدە دەگرێتەوە بگرە عەقیدە لەپێشترە لە ئەحكام.

ووشەی (طائفة) لەوێدا بە یەك كەس بەرەو سەر دەوترێت,

ئیمامی بوخارى(ڕەحمەتى خواى لێ بێت)فەرمویەتی: (وَيُسَمَّى الرَّجُلُ طَائِفَةً لِقَوْلِهِ تَعَالَى {وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنْ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا} فَلَوْ اقْتَتَلَ رَجُلَانِ دَخَلَ فِي مَعْنَى الْآيَةِ).صحيح البخاري6/2646.

واتە: وە بە تەنها بە یەك كەسیش دەوترێت (طائفة) بە پێی ئایەتەكە(وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنْ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا) خۆ ئەگەر دوو پیاو كردیان بە شەڕ لەگەڵ یەكتردا دەچنە ناو مانای ئەو ئایەتەوە.

2-خوای گەورە دەفەرموێت: (يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِن جَآءَكُمۡ فَاسِقُۢ بِنَبَإٖ فَتَبَيَّنُوٓاْ أَن تُصِيبُواْ قَوۡمَۢا بِجَهَٰلَةٖ فَتُصۡبِحُواْ عَلَىٰ مَا فَعَلۡتُمۡ نَٰدِمِينَ) (الحجرات :٦)

واتە: ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێناون ئه‌گه‌ر که‌سێکی متمانه‌پێ نه‌کراو هه‌واڵێکی گرنگی بۆ هێنان، خێرا بڕوای پێ مه‌که‌ن، به‌ڵکو سه‌رنج بده‌ن، لێی بکۆڵنه‌وه‌ تا بۆتان ڕوون ده‌بێته‌وه‌، نه‌وه‌کو ئازارو ناخۆشی و گیروگرفت بۆ خه‌ڵکی دروست بکه‌ن به‌نه‌زانی، جا دوای په‌شیمان ببنه‌وه‌له‌و کاره‌ی که‌پێی هه‌ستاون .

ئەمەش بەڵگەیە لەسەر وەرگرتنی هەواڵی كەسێكی سیقە, وە پێویست ناكات تەثەبوت بكرێت لێی, چونكە كەسی متمانە ناچێتە خانەی فاسقەوە, خۆ ئەگەر هەواڵی كەسی متمانە عیلمی نەگەیاندایە لە ئایەتەكەدا فەرمان دەكرا بە گشتی  و ڕەها تەپەبوت بكرێت نەك تەنها تەپەبوت لە هەواڵی كەسی فاسق بكرێت.

3- خوای گەورە دەفەرموێت: (يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ وَأُوْلِي ٱلۡأَمۡرِ مِنكُمۡۖ فَإِن تَنَٰزَعۡتُمۡ فِي شَيۡءٖ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ إِن كُنتُمۡ تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِۚ ذَٰلِكَ خَيۡرٞ وَأَحۡسَنُ تَأۡوِيلًا) (النساء :٥٩)

واتە: ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌، فه‌رمانبه‌ردارو گوێڕایه‌ڵی خواو پێغه‌مبه‌رو فه‌رمانڕه‌واکان بکه‌ن که‌ له‌ خودی خۆتانن (له‌ بیروباوه‌ڕو پابه‌ندیدا)، خۆ ئه‌گه‌ر له‌ شتێکدا بوو به‌کێشه‌تان ده‌رباره‌ی حوکمی خوایی، ئه‌وه‌ ئه‌و کێشه‌یه‌ بگێڕنه‌وه‌ بۆ لای خواو پێغه‌مبه‌ره‌که‌ی (صلی الله‌ علیه‌ وسلم) (که‌ قورئان و سوننه‌ت ده‌گه‌یه‌نێت)، ئه‌گه‌ر ئێوه‌ باوه‌ڕتان به‌خواو به‌ ڕۆژی قیامه‌ت هه‌یه‌، (ڕه‌فتارکردنتان) به‌و شێوه‌یه‌ چاکترین و جوانترین سه‌رچاوه‌یه‌ بۆ چاره‌سه‌ری کێشه‌کانتان.

ئیبن القیم فەرمویەتی: (وأجمع المسلمون أن الرد إليه هو الرجوع إليه في حياته والرجوع إلى سنته بعد مماته ، واتفقوا أن فرض هذا الرد لم يسقط بموته فإن كان متواتر أخباره وآحادها لا تفيد علما ولا يقينا لم يكن للرد إليه وجه). مختصر الصواعق المرسلة على الجهمية والمعطلة2/352.

واتە: موسڵمانان یەكدەنگن لەسەر ئەوەی گەڕانەوە بۆ لای پێغەمبەری خوا(صلى الله عليه وسلم) بریتییە لە گەرانەوە بۆ لای خۆی لە ژیانداو گەڕانەوە بۆ لای سوننەتەكانی دوای وەفاتی. وە یەكدەنگن لەسەر ئەوەی فەرزێتی ئەم گەڕانەوەیە بۆ لای ئەو بە مردنی لانەچووە, خۆ ئەگەر ئەو هەواڵانەی ئەو داوێتی بە متەواتری و ئاحادی عیلم و یەقین نەبەخشێت ئەوە گەڕانەوە بۆ لای هیچ ڕوویەكی نییە.

4-پێغەمبەری خوا(صلى الله عليه وسلم) نامەنێری دەنارد بۆ لای یەك بەیەكی پاشاكان و هەروەها ئەمیرەكانی دەنارد بۆ شارەكان خەڵكەش لە هەموو ئەحكامەكاندا دەگەڕانەوە بۆ لایان, ئەبو عوبەیدەی نارد بۆ نەجران, مەعاذ بۆ یەمەن, دحیەی كەلبی نامەی نارد بۆ گەورەی بوصرا......هەموو ئەمانەش لە صەحیحی بوخاریدا هاتووە.

5- عَنْ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: (بَيْنَا النَّاسُ بِقُبَاءٍ فِي صَلَاةِ الصُّبْحِ إِذْ جَاءَهُمْ آتٍ فَقَالَ: إِنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَدْ أُنْزِلَ عَلَيْهِ اللَّيْلَةَ قُرْآنٌ وَقَدْ أُمِرَ أَنْ يَسْتَقْبِلَ الْكَعْبَةَ فَاسْتَقْبِلُوهَا. وَكَانَتْ وُجُوهُهُمْ إِلَى الشَّأْمِ فَاسْتَدَارُوا إِلَى الْكَعْبَةِ). صحيح البخاري11/10برقم(4491).

واتە: كاتێ خەڵكی لە قوبا لە نوێژی بەیانیدا كۆبوبوونەوە كەسێك هات و ووتی: ئەمشەو پێغەمبەری خوا(صلى الله عليه وسلم) ئایەتێكی قورئانی بۆ دابەزیوەو فەرمانی پێكراوە كە ڕوو بكاتە كەعبە لە نوێژەكانیدا, دەسا ئێوەش ئیتر ڕوو بكەنە ئەوێ, لە كاتێكدا ئەمان ڕوویان لە شام بوو ڕوویان وەرگێڕا بەرەو كەعبە.

6- عَنْ عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالَ: وَكَانَ رَجُلٌ مِنْ الْأَنْصَارِ إِذَا غَابَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَشَهِدْتُهُ أَتَيْتُهُ بِمَا يَكُونُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ, وَإِذَا غِبْتُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَشَهِدَهُ أَتَانِي بِمَا يَكُونُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ). صحيح البخاري18/224 برقم(4256).

واتە: ئەگەر پیاوێكی ئەنصار ئامادەی دانیشتنەكانی پێغەمبەری خوا(صلى الله عليه وسلم) نەبوایەو منی لێ بوومایە ئەو شتانەم پێ دەگەیاند كە لە پێغەمبەری خواوە(صلى الله عليه وسلم) بیستوومە. خۆ ئەگەر منیش لەوێ نەبومایەو ئەو ئامادە بوایە بە هەمان شێوە پێی دەگەیاندم.

ئەمەش واقیعی هاوەڵان بووە ڕەزای خوایان لێ بێت كە بە یەك هەواڵ كاروباری دینییان لەیەك وەردەگرت, جا هەواڵەكە عەقیدەیی بوایە یان عەمەلی.

7- عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ رضي الله عنه قال سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: (نَضَّرَ اللَّهُ امْرَأً سَمِعَ مِنَّا حَدِيثًا فَحَفِظَهُ حَتَّى يُبَلِّغَهُ, فَرُبَّ مُبَلَّغٍ أَوعى مِنْ سَامِعٍ). مسند أحمد (6/ 96)برقم(4157) تحقيق وشرح احمد شاكر وقد رواه الامام احمد بلسنادين صحيحين.

واتە: خوای گەورە ڕووی ئەو كەسە ڕۆشن و درەوشاوە بكات كە فەرمودەیەك لە ئێمە دەبیستێت و لەبەری دەكات هەتا دەیگەیەنێت بە كەسانی تر, لەوانەیە ئەو كەسەی پێی دەگەیەنرێت باشتر لێی تێ بگات لەوەی بیستویەتی.

جا ئەگەر باوەڕ بوون بەو فەرمودانەی یەك كەس گێڕاویانەتەوە واجب نەبوایە, ئەوا فەرمان كردن بە گەیاندنی فەرمودەكانی مانایەكی نەبوو.

ئەگەر بوترێت كار بە فەرمودەی ئاحاد ناكرێت پێویستە سەدان فەرمودە ڕەت بكرێتەوە:

كەواتە ووتنی فەرمودە ئاحادەكان لە عەقیدەدا بەڵگەی تەواو نییە قسەیەكی داهێنراوەو ئەصڵی نییەو هیچ یەكێك لە سەلەف شتی وای نەووتوەو بگرە بە خەیالیشیاندا نەهاتووە چونكە ئەگەر یەك بەڵگەی قەتعی هەبوایە لەسەر ئەوە ئەوان ئەیانوت و نەیاندەشاردەوە.

پاشان ئەگەر بوترێت كار بە فەرمودەی ئاحاد ناكرێت ئەوە سەدان فەرمودەی صەحیح ڕەت دەكرێتەوەو ئەوكات دەبێت زۆرێك لە دین ڕەت بكرێتەوە, چونكە لەو شتانەی فەرمودەی ئاحادی لەسەر هاتووە ئەمانەیە:

فەزڵی پێغەمبەری خوا(صلى الله عليه وسلم) بەسەر پێغەمبەرانی تردا, شەفاعەتی گەورە لە مەحشەردا, شەفاعەت بۆ ئەهلی گوناهی گەورە, سەرجەم موعجیزەكانی جگە لە قورئان, چۆنێتی دروست بوونی بونەوەرو سیفەتی مەلائیكەت و جنۆكەو سیفەتی بەهەشت و ئاگر ئەوانەيان کە لە قورئاندا نەهاتووە, پرسیاری مونكەرو نەكیر لە گۆڕدا, گۆڕەووشارو چۆنیەتی حەشرو پردی صیراط و حەوزو كێشانەی كردەوەكان. ئیمان هێنان بەوەی خوای گەورە رزق و رۆزی و ئەجەلی لەسەر مرۆڤ نوسیوە كاتێك لە سكی دایكیاندا بوون, تایبەتمەندییەكانی پێغەمبەری خوا(صلى الله عليه وسلم) وەك چوونە بەهەشت هەر لە دونیاداو بینینی خەڵكەكەی و موسڵمان بوونی قەرینەكەی و مژدە دان بە دە هاوەڵەكە بە بەهشت و بە هەتایی نەمانەوەی ئەو كەسانەی گوناهی گەورەيان كردەوە لە دۆزەخداو باوەڕ بوون بە نیشانەكانی قیامەت وەك هاتنی مەهدی و دابەزینی عیسا(عليه السلام) و دەرچوونی دەججال و دەركەوتنی ئاگرەكەو هەڵهاتنی خۆر لە خۆرئاواوەو دەركەوتنی گیانلەبەر(الدابة)......

حەمزە بەرزنجى